بسمه تعالی

مطالعه­ی تاریخ، علاوه بر ضرورت عقلی، مورد تأکید قرآن و سنت نیز هست اما یک نکته­ی بسیار مهم درباره­ی چرایی و چگونگی این مطالعه، نباید از نظر دور مانَد. آن نکته، تفکیک مسائل تاریخی به اصلی و فرعی با توجه به حکمت مطالعه­ی تاریخ است.

برای تاریخ، دو هدف می­توان لحاظ کرد: یکی عبرت گرفتن و یکی بررسی و شناخت هویت تاریخی گروه­ها و افراد. قرآن، به هر دو منظور، قضایایی را نقل کرده و وقایع جاری امت­ها را بررسیده است. اما نباید به جای دنبال کردن آگاهانه­ی این دو هدف، وقایع گذشته را پشت سر هم ردیف کرد و صرفاً به عنوان قصه­هایی جذاب، از آنان گذشت. خداوند می­توانست به شیواترین و جذاب­ترین زبان، داستان­های مرتبط با حضرت ابراهیم، بنی­اسرائیل، حضرت نوح و خیلی دیگر از قضایا را یک­جا مرتب کند و یک­باره بیانشان نماید ولی این­چنین نکرد چون نه قرآن کتاب ثبت وقایع و قصه­های هزار و یک شب است نه خالق آن، افسانه­سرا تا برای سرگرمی مردم، داستان­هایی را ردیف کند. قرآن، هدفی را دنبال می­کند و برای ذکر قصه­های خود، حکمتی دارد؛ حکمتی چون نشان دادن نمونه­های تاریخی یک سنت یا یک فرآیند تکاملی در خط سیر تاریخ. به همین دلیل بارها بعضی داستان­ها را تکرار می­کند یا گوشه­گوشه­ی آن­ها را به مناسبت در جایگاه­های مختلف ذکر می­کند یا بسیاری از مسائل را ذکر نمی­کند و حتی در بسیاری از موارد از شخص اول داستان نامی به میان نمی­آورد زیرا در فهم مطلب اصلی تأثیر به سزایی ندارد.

سیره­نویسی یا واقعه­نگاری، فراهم آوردن ماده­ی خام برای دو هدف پیش­گفته است و نباید این مواد خام را به عنوان محصول نهایی در اختیار عموم جامعه قرار داد. آن­چه برای پخش در سطح وسیع اجتماع، مفید و مطلوب است، نگاشته­هایی است که یا خط سیر تکون هویتی را پی گیرند یا درس­ها و عبرت­های تاریخ را با ذکر مثال، متذکر شوند. نمونه­ی دسته­ی اول، کتبی مانند «پیشوای صادق»، «تبار انحراف» و «تاریخ تحولات سیاسی ایران» است و نمونه­ی دسته­ی دوم، کتبی چون «داستان راستان»، «مردان علم در میدان عمل» و دو سخنرانی امام خامنه­ای در دهه­ی هفتاد با موضوع «عبرت­های عاشورا» و «عوام و خواص».

آن­چه برای مراکز علمی که به دنبال تاریخ­نگاری تخصصی نیستند، مورد نیاز است، این­گونه کتب است نه کتب جامع تاریخی و سیره. البته حوزه­های فقاهتی، علاوه بر آن دو محور، نیازمند بررسی سیره، مناسبات و قرائن تاریخی برای تفقه پویا و جامع نیز هستند.